Letterlijk

Het is een oud probleem, tevens een van de hardnekkige soort: iets benadrukken door middel van een (krachtige of afgesleten) metafoor en er dan bij te zeggen dat wat er in die metafoor gezegd wordt,  'letterlijk' het geval is. Een mooi voorbeeld trof ik onlangs aan op een overigens uiterst interessante website, het PlusNederlandsLab:

Maurits [...] snoerde in 1619 via een proces zijn meest directe politieke tegenstander, raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt, letterlijk de mond. Oldenbarnevelt werd veroordeeld voor landverraad en onthoofd.

Wat stadhouder prins Maurits van Oranje deed, was niet mis, hij zorgde ervoor dat Van Oldebarnevelt schuldig werd bevonden aan land- en hoogverraad en ter dood werd veroordeeld. De executie van die straf vond plaats door middel van onthoofding; daarna is er, volgens doorgaans betrouwbare bronnen, nooit meer een woord uit de man vernomen. Maar kwam dat doordat Maurits hem – al dan niet direct – letterlijk de mond snoerde?

Ik denk van niet. Figuurlijk, daarentegen, wist Maurits zulks wel degelijk te bewerkstelligen. Wie zijn hoofd kwijt raakt, verliest immers ook zijn spraak.

Maar wat zou Maurits moeten hebben (laten) doen om Johan letterlijk de mond te snoeren? F.A. Stoett zegt er het volgende over in Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden:

1537. Iemand den mond snoeren (of stoppen),

d.w.z. iemand het zwijgen opleggen; 17^de eeuw iemand muilbanden (zie Ndl. Wdb. IX, 1204); eig. iemands mond vast of dichtbinden, of door er iets in te steken, te stoppen; dit laatste meestal fig. door middel van geld of geschenken. Zie Matth. XXII, 34: Ende de Pharizeen gehoort hebbende, dat hy den Sadduceen den mont gestopt hadde, zyn te samen by een vergadert;

De letterlijke vertaling van deze figuurlijke of oneigenlijke uitdrukking staat een beetje verborgen achter een afkorting die 'eigenlijk' betekent: 'iemands mond vast[-] of dichtbinden'. 

Heel eventjes heb ik gekeken of dit gebruikelijk was anno Maurits en Johan, maar ik staakte het zoeken toen ik op Historia.nl in een top-10 van martelmethoden het navolgende aantrof over wat, denk ik, wel een 'muilpeer' mag heten; het lijkt evenwel meer betrekking te hebben op iemand de mond stoppen dan op iemand de mond snoeren...

4. De peer en de tongtang

Leugens en blasfemie werden hard bestraft in de middeleeuwen. Een van de methoden voor dit type overtredingen was de peer.

Verbrijzelde kaken

Een peervormige ijzeren kogel werd in de mond van het slachtoffer gedaan. Deze was verbonden met een ijzeren stang, waar aan gedraaid kon worden. Als dit gebeurde opende de peer zich in drie of vier delen, zoals de bladeren van een bloem.

Dit had een dramatisch effect. Als de peer openging, werd de mondholte tot het uiterste opgerekt en de kaak verbrijzeld, waardoor het slachtoffer nooit meer duidelijk kon spreken.

Er zijn meerdere exemplaren van dit instrument bewaard gebleven, maar het is onduidelijk of het ooit echt gebruikt is. Een bron uit 1639 meldt dat rovers het op hun slachtoffers toepasten zodat ze niet om hulp zouden roepen, maar er zijn geen vroegere bronnen die het met marteling in verband brengen.

Hoe dan ook: Hugo de Groot, nog zo'n remonstrant, mocht zijn handen dichtknijpen toen contra-remonstrant Maurits hem, eveneens in 1619, voor straf alleen maar levenslang naar Loevestein stuurde.